کد مطلب:223670 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:256
طوس کجاست؟
مرغی دیدم نشسته برباره ی طوس
در پیش نهاده كله كیكاوس
با كله همی گفت كه افسوس افسوس
كو بانك جرسها و چه شد ناله ی كوس
طوس كلمه ایست كه با از بین رفتن شهر مزبور بدست لشكریان مغول وجود خارجی خود را از دست داده و هر جا فعلا ذكری از این كلمه می شود باعتبار سابق است یعنی شهرستانیكه فعلا بنام مشهد خوانده می شود قبل از تاخت و تاز مغول، شهرستان طوس خوانده می شده و نوقان هم از توابع آن بشمار می رفته.
بنابراین اطلاق كلمه ی طوس در حال حاضر باین شهرستان با واقع و حقیقت انطباق ندارد چه معموره ی طوس قرنها است معدوم شده و فقط از دیوار باروی آن هنوز قسمت هائی باقی مانده است و فعلا اثر مهم آن آرامگاه فردوسی در آنجاست كه یاد عظمت گذشته را زنده كرده است.
فاصله ی آرامگاه فردوسی یعنی شهر قدیمی طوس تا مشهد كنونی پنج فرسخ است (30) كیلومتر است.
هانری ماسه دانشمند فرانسوی از جمله مستشرقینی كه در سال 1313 هنگام جشن گشایش آرامگاه بزرگترین مفاخر ایران (فردوسی شادروان) بمشهد آمده رساله ای بنام
[ صفحه 65]
(بسوی خراسان) nassarohK el sreV نگاشته، از جمل در این باب می نویسد: «طوس قدیم، قسمتی از نواحی را تشكیل می داد - كه بدو بخش شده: طابران - نوقان و موقعیت با فاصله بین این دو در حدود بیست كیلومتر بوده بخش نخست بخرابه های طوس اطلاق می شود كه ما آنها را می بینیم و بخش دوم آن هم اكنون شهر مشهد است كه در حقیقت فاصله ی نوقان تا بقعه ی مطهر بیشتر از 6 كیلومتر نبوده و بتدریج اهمیت یافته و سناباد كه قسمت مرتفع نوغان بود موقعیت كنونی را پیدا كرد. هارون الرشید كمی پیش از مرگ خود در این محل كه یكی از باغات كاخ سناباد بوده آرامگاه ابدی خود را ساخته و ده سال بعد از امام رضا علیه السلام در جوار قبر او بدستور مأمون مدفون گردید. دهكده ی سناباد بنابراین هسته ی مركزی شهر بزرگی است كه حالیه آنرا مشهد می گویند. شهر قدیم طوس در قرن چهارم میلادی خراب و ویران گردیده و آن بعد محاصره عجیبی شد كه بدست تولی خان پسر تیمور لنگ بعمل آمده (در این قسمت آقای هانری ماسه دچار اشتباه شده اند زیرا حمله بزرگ بطوس در زمان مغول بود و تولی خان پسر جنگیز بوده نه پسر تیمور لنگ. [1] در این بین سكنه طوس متواری شده فرار نمودند و بشهر مشهد پناهنده شدند و در تحت حمایت حضرت درآمدند و بعدها در این شهر باقی مانده و اقامت گزیدند.
بعدا هم كه در زمان میرزا شاهرخ تكلیف تعمیر قلعه شهر طوس گردید مردم كه در پناه مرقد مطهر گرد آمده بودند ببازگشت خود بطوس راضی نشدند و جوار آستان قدس را مأمن خود قرار دادند.
از این تحقیق و تتبع در سایر موارد تاریخ نشان می دهد كه عظمت شهر مشهد پس از مغول شروع شد و از آن تاریخ شهرت گرفته و روزافزون تا امروز توسعه یافته است.
اعتمادالسلطنه درباره برج و باروی شهر باعظمت طوس فصلی مشبع نگاشته است:
دیوار اطراف خندق شهر كه بنام باروی شهر بود 106 برج داشته و دروازه و مدخل شهر بوده و همین باروست كه خیام گوید: «مرغی دیدم نشسته بر باره ی طوس» طوس قدیم دو شهر نزدیك بهم بوده بنام طابران و نوقان و دارای هزار دهكده بوده - شهر طوس را طوس بن نوذر بنا كرده و فردوسی بدان اشاره كرده در هفت اقلیم هم آورده است.
[ صفحه 66]
در زمان عثمان بن عفان عساكر اسلام وارد طوس شدند مسعمر بن مهلهل گوید طوس چهار شهر متصل بهم بوده كه دو شهر كوچك و دو شهر بزرگ داشته و خانه حمید بن قحطبه در طوس بمساحت یكمیل مربع است و قبر علی بن موسی الرضا سلام الله علیه و قبر هارون الرشید در باغی از باغات خانه ی حمید بن قحطبه است. [2] .
صاحب تاریخ بیهق می نویسد: حضرت امام رضا علیه السلام را در همین باغ منزل حمید مسموم كردند. [3] .
در معجم البلدان یاقوت می نویسد:
طوس شهریست در خراسان از اقلیم چهارم طول آن 81 درجه عرضش 37 درجه در ده فرسخی نیشابور واقع است و مشتمل بر دو شهر است: طابران - نوقان و این دو شهر هزار قریه و آبادی دارد. [4] .
طوس در عهد خلافت عثمان مفتوح بود و قبر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در طوس است. [5] .
با این تواتر تاریخی مسلم شد كه قبر مقدس حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در همان قبه ی هارونی كه منزل مسكونی حمید بن قحطبه بوده می باشد و این قبله هم از ساختمانهای قبل از اسلام است:
شریف ادریس در كتاب نزهة المشتاق كه در صقیله در سال 548 نوشته شده می نویسد:طوس شهر بزرگی است بناهای خوب و جمعیت زیاد و بازارهای متعدد دارد و آبادی نوغان زیاد است و قبر علی بن موسی الرضا علیه السلام آنجاست در كوهستان نوغان سنگی است كه از آن دیگ می سازند و فیروزه در آن كوه است.
ابوالفداء قبر حضرت امام رضا علیه السلام را در ربع فرسخی طوس نوشته و آنجا بنام سناباد است در زمان عثمان والی خراسان در طوس سعد بن عاص بود و عبدالله بن عامر معاون او بود.
پس از او بنقل حبیب السیر در سال 130 نصر سیار از ابو مسلم مروزی خائف شد فرار كرده خائف بسرخس آمد و از آنجا بطوس و از طوس بری شتافت.
[ صفحه 67]
صاحب تجارب السلف گوید: بعد از آل برامكه رافع بن نصر سیار عاصی شد و سمرقند را گرفت و رشید برای جنگ او بخراسان آمد و چون بطوس رسید درگذشت و همانجا مدفون شد. سال 193 - حمید بن قحطبه در سال 130 از طرف ابو مسلم مروزی طوس را گرفت و بطرف جرجان حركت و باغ حمید كه یكمیل مربع است در همان سفر تصرف و تهیه كرد.
طوس و مشهد در سال 389 و 429 و 463 و 511 و 616 و 619 و 718 و 783 و 905 و 918 و 927 و 1142 تحولات عظیم تاریخی دیده كه در كتب تاریخ ضبط است و ما در ضمن تحولات از آن وقایع شمه ای می نگاریم:
ابن بطوطه قاضی شمس الدین محمد بن بطوطه ی طنجی می نویسد: از طوس بشهر مشهد علی بن موسی الرضا علیه السلام. [6] .
میرزا حسن نوری در ریاض الجنة می نویسد: از بركت قبر حضور حضرت امام رضا علیه السلام شهر طوس منسوخ شده و مشهد آبادان گردید و پشت سر آن حضرت در جانب طوس دروازده ایست كه قبر 3000 ولی از اولیاء در مزارات «قبرستان» آن دروازده است. [7] .
حبذا آب و خاك بقعه ی طوس
كه شد آرامگاه اهل هنر
معدن و منبع حقیقت و فضل
مرتع و مربع صفا و نظر
آب او چون سپهر مهر نمای
خاك او چون صدف گهر پرور
هر بزرگی كه بود اندر طوس
آمده است از جهانیان برتر
همچو غزالی و نظام الملك
همچو فردوسی و ابوجعفر
وندرین روزگار خواجه نصیر
اعلم عصر و مقتدای بشر
كرد فاضل ز مبداء فطرت
تا با كنون چو او نخاست دگر
این چنین بقعه با چنین فضلا
سزد ار بر ملك فرازد سر
حدیث (بین جبلی طوس روضة من ریاض الجنه) را چلپی در جهان نما - سمعانی در انسان در ذكر ناحیه ی هزار قریه - شمس الدین محمد بن عبدالله طنجی در تحفة النظار - یاقوت در معجم البلدان - زكریا محمود قزوینی در آثار البلاد و اخبار العباد - خواند میر در حبیب السیر نقل كرده اند.
[ صفحه 68]
[1] از اين گونه اشتباهات مستشرقين در كتب خود زياد دارند.
[2] مطلع الشمس ص 184 ج 1 - تاريخ بيهقي ص.
[3] اخبار الدول و آثار الاول ابوالعباس احمد دمشقي.
[4] معجم البلدان ياقوت ص 108 ج 1 و 2 - مطلع الشمس ص 184 ج 2.
[5] تاريخ ابوالفداء ص.
[6] رحلة ابن بطوطه ص.
[7] مطلع الشمس ص 19 ج 2.